ფეიქართა გილდია
მთაში, ყველაფერი ერთმანეთს ეჯაჭვება, როგორც ძველი ქართული ზღაპარი, ამის საუკეთესო დასტურია მეცხვარეობის ტრადიციიდან განვითარებული საფეიქრო კულტურა. ნოყიერი მცენარეული საფარისგან გაჯერებული თუშური ცხვარი იძლეოდა განსაკუთრებულ მატყლს, რომელიც კავკასიაში საუკეთესოდ ითვლებოდა და დღემდე ითვლება. ის რბილია, ნაზი და მბზინავი. არსებობს კიდევ ერთი თქმულება, თითქოს თუშური ცხვრის მატყლი ადვილად იღებება, მიღებული ფერი კი გაუხუნავი და მდგრადია. თუში მწყემსების საშუალებით საუკეთესო მატყლი თუშ ოსტატებამდე და სახელოსნოებამდე. დღემდე, მთელს რეგიონში მიმოფანტულია რამდენიმე სახელოსნო „მწყემსის სახლი“, „თუშური ფარდაგი“, „აისი“ და ა.შ თუმცა ოსტატთა უმეტესობა როგორც უხსოვარ დროს, დღესაც საკუთარ სახლებში მუშაობს. თუშური ფიქლით ნაშენი სახლები, თავის ხის ჩუქურთმებიანი აივნებით, ერთბაშად გარდაიქმნება ჯადოსნურ სახელოსნოებად. და ახალ მოტანილ მატყლთან ერთად იწყება ფეიქრობის ნამდვილი ზეიმი.
თუშური ალქიმია – ძაფის ღებვა
თუშეთის მიწა, როგორც დიდი ქიმიური ლაბორატორია მცენარეულ საღებავთა უსასრულო პალიტრის მატარებელია. აქ, თითოეული ადგილობრივი მოსახლე ნამდვილი ქიმიკოსია – კაციც, ქალიც, ბავშვიც და მოხუციც. ისინი ზედმიწევნით ფლობენ ძველთაგან შემროჩენილს ცოდნას, სად, როგორ და როდის მოიპოვონ შესაბამისი მცენარე და როგორ განაზავონ სასურველი ფერის მისაღებად. XIX საუკუნის II ნახევრამდე თუშეთში ღებვა მხოლოდ ბუნებრივი საღებავებით ხდებოდა და საღებავი ორ ჯგუფად იყოფოდა: თუშური – მცენარეთა ის ჯგუფი, რომელიც მხოლოდ თუშეთის ველებზე მოიპოვება და’’კახურა’ი’’ – კახეთიდან ამოტანილი. ადგილობრივ საღებავთა შორის მოიაზრება სახელგანთქმული დეკა, თავშავა, კრაზანა, კოწახურის ძირები, ფიჭვის და არყის ხის ხავსი, ვერხვისა და არყის ხის ფოთოლი, ჭვარტლი. ასევე აღსანიშნავია სამი ძირითადი ტონი, რომელიც დაღად ასვია თუშურ საღებავს: წენგო, შავი და ყვითელი. სამივეს თავის მიღების წესი აქვს: წენგოს მისაღებად ნართს თავშავა ბალახში ხარშავენ და ამოღებისას ნაცარს აყრიან, გარეცხავენ და გაკიდებენ. შავი ფერის მისაღებად – თავშავას წვენში ურევენ ძაღას. ყვითელი ფერი კი ფიჭვის ხავსისგან მიიღება. ღებვის დაწყებამდე ოსტატები გულისყურით არჩევენ მატყლს, იმის მიხედვით თუ როგორი ფერის ქსოვილის მიღება უნდათ საბოლოოდ. მატყლის ბუნებრივი ფერი წითელი, თეთრი, ლეგა, ან ჭრელია და თითოეული მათგანი შეღებვის შემდეგ სხვადახვა ელფერს იდებს. ბოლოს კი, ვიდრე უშუალოდ ფერის განზავების დრო დგება, მნიშვნელოვანია შეირჩეს სამღებრო ჭურჭელი, რომელმაც თავის როლი უნდა შეასრულოს იდეალური, დრო გამძლე ფერის ალქიმიაში. თუშთა რწმენით, თუჯის ჭურჭელში დამზადებულ საღებავს ვერც დრო და ვერც გარემო ვერ ერევა.
მე ვარ და ჩემი ნაბადიო
როდესაც არქეოლოგებმა ძვ. წ.-ით III-II ათასწლეულებით დათარიღებული ბედენის აკლდამა გახსნეს, უამრავ არტეფაქტთან ერთად აღმოაჩინეს ქსოვილის ნაშთები და ხელუხლებლად შემონახული გაუხუნებელი მოთელილი ნაწარმის ფრაგმენტები. სწორედ ამ დროს უკავშრდება საქართველოში მატყლის თელვის მემკვიდრეობა. თელვის ქართულ ტრადიციას გარკვეული თავისებურებანი ჰქონდა. მაგალითად თუშური ტრადიციით ნაბდის დასათელად მხოლოდ შემოდგომის ’’გრძლოვან’’ ანუ გრძელბეწვა მატყლს იყენებდნენ. ნებისმიერ მოთელილ ნაწარმს ’’ნაბადს’’ უწოდებენ. თელვის ტექნოლოგია ყველა სახის ნაბდისთვის ერთნაირია, მთავარი სხვაობა თელვის ხანგრძლივობაში, მატყლის ფერსა და ხარისხშია, იმის მიხედვით თუ რა დანიშნულებისთვის ამზადებდნენ. ნაბადი გაზაფხულზე ან ადრეულ შემოდგომაზე ითელება, თბილი და მზიანი ამინდების ფონზე, რადგან ძველების ცოდნით თუ ნაბადი „გაცივდა“ აღარ დაითელება. თუშეთში ნაბდის თელვის საიდუმლოს მხოლოდ ქალები ფლობდნენ; როგორც ცნობილია, ისინი არასოდეს იყენებდნენ წინასწარ შექმნილ ესკიზს, ამიტომ მათ ნამუშევრებში ყოველთვის იკითხება შემოქმედებითი ინდივიდუალიზმი და იმპროვიზაცია.
სიცოცხლის ფარდაგი
მატყლისგან დამზადებულ ქსოვილთა შორის, ფარდაგს ყოველთვის განსაკუთრებული ადგილი ეკავა. ის ქართული მეხალიჩეობის ერთ-ერთ ყველაზე თვითმყოფად და არქაულ ჯგუფს წარმოადგენს. ფარდაგი ფუნქციურად და სიმბოლურად დატვირთული ნივთი იყო. მაგალითად XX საუკუნის შუაწლებამდე ის მგზავრობის განუყოფელ ნაწილად ითვლებოდა, მოჩარდახებულ ურემს ჰქონდა გადაფარებული და მგზავრებს სიცხე – სიცივისგან იცავდა. ქსოვდნენ საოჯახო მოხმარებისთვის და სწირავდნენ ეკლესიებსაც. ფარდაგი აუცილებელი ატრიბუტი იყო ქალიშვილების მზითევისა. სამზითვო ფარდაგს თვეების განმავლობაში ქსოვდა თავად საპატარძლო, როგორც კერისა და სიცოცხლის სიმბოლოს.
ხალხური ფეიქრობის ეს სახე, როგორც ცოცხალი ტრადიცია, დღემდეა შემორჩენილი თუშურ ოჯახებში. აქ ხალიჩები, ფარდაგები და ხურჯინები ვერტიკალური ტიპის დაზგაზე „აკაზმაზე“ იქსოვება. როგორც ამბობენ თუშური ფარდაგების საიდუმლო დამალულია მის ფერთა და ორნამენტთა სრულყოფილ ბალანსში. თავშეკავებული კოლორიტი და მკაცრი გეომეტრიზმი, ისეა გადანაწილებული, რომ ქმნის დინამიკური და სტატიკური მოტივების ურთიერთშეპირისპირებას, რაც სრულ ჰარმონიულობას ანიჭებს ფარდაგებს. თავად ორნამენტების ძირითადი მოტივია ჯვარი და ე.წ. რქანახარა. იგი წარმოადგენს კვადრატს, რომელიც ბოლოვდება ოთხივე მხარეს მიმართული რქანახარა ხვეულებით. ერთი ქრისტიანული სიმბოლოა, მეორე კი შესაძლოა წარმართულ ტრადიციას უკავშირდებოდეს. მთლიანობაში თუშური ფარდაგი თავის ფერთა გამითა და ორნამენტული სამყაროთი ერთი დიდი ისტორიის ნაწილია, რომელიც ზოგი მკვლევარის ვარაუდით ირეკლავდა როგორც ქრისტიანულ, ისე უხსოვარი დროიდან გადმოყოლილ ინტუიტიურ ცოდნას.
მთაში დღემდე თელვასა და ხელსაქმეს რიტუალური და სოციალური დანიშნულებაც აქვს. იკრიბებიან თუში ქალები მრგვალი მაგიდის გარშემო, რომელზეც ითელება მატყლი, ხურჯინიდან ამოღებული ჩხირებით იქსოვება წინდა და ხელთათმანი; განსაკუთრებით ხელგაწაფული ოსტატები აგვირისტებენ ჩითებს – სპეციალურ ნაქსოვ ფეხსაცმელს, რომლებიც თუშური მდელოებივით ათასფეროვანია; ვიღაც გარმონსაც ჩამოკრავს, და იქმნება, თუში ქალების ხელებით, ცხვრის მატყლისგან დართული უნიკალური ფერადი სამყარო.