წერილობითი ისტორიის გარდა, ახმეტის რეგიონის კიდევ ერთი უტყუარი მემატიანე, ქვაში ნაძერწი ისტორიაა. მიწის ყოველ გოჯზე დატოვებულია ქვის ანაბეჭდები – უნიკალური კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები, რომლებიც ასახავენ სხვადასხვა ეპოქების გამოძახილს და შემოქმედებით ისტორიას. ახმეტის მიწებზე მიმოფანტული ძეგლების ათვლა შეიძლება მდინარე მატნისხევის ნაპირებზე გაშენებული სოფელი მატანიდან დაიწყოს, სადაც არქეოლოგიური გათხრების საფუძველზე რეგიონის ერთ-ერთი უძველესი ნასახლარი ამოტივტივდა. ძნელად მისადგომ მაღლობზე, შემორჩენილია III-IV ათასწლეულის მეგალითური დასახლების – ციკლოპური ნაგებობების ნაშთები, რომელსაც ქართული ტრადიციით „დევების ნასადგომარი” ეწოდება. უძველესი ცივილიზაციის ნაშთებიდან სულ სამიოდე კილომეტრში, გაშლილ მინდორზე, დგას ადრექრისტიანული ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი პირველი და გამორჩეული მონუმენტი – ერელაანთ საყდარი, V-VI საუკუნის შედევრი, ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის სახელზე ნაგები ჯვარგუმბათოვანი მინიატურული ნაგებობა. ტაძარი აგებულია რიყის ქვითა და უსწორმასწორო კირქვის ფილებით, ტაძრის შიგნით, მონუმენტურ კედლებზე შემორჩენილია უძვირფასესი ფრესკების ფრაგმენტები. აღსანიშნავია V-VIII საუკუნეების მატნის ცხრაკარას მონასტერი, რომელიც აგებულია ერთმანეთზე გადაჯაჭვული რამდენიმე ეკლისიისგან; და ნატიფი არქიტექტურით გამორჩეული XVI საუკუნის მატნის წმინდა ნიკოლოზის გუმბათოვანი ეკლესია.
ალავერდის მონასტერი
„მარანი ციხით“
სოფელი მატანის მსგავსად, მთელი ახმეტის მუნიციპალიტეტი დახუნძლულია მრავალფეროვანი ტაძრებით, იქნება ეს VIII-IX საუკუნეების ფიჩხოვანის ნათლისმცემლის ეკლესია, არგოხის ყველაწმინდის დარბაზული ტაძარი, ახმეტის ღვთაების სამონასტრო კომპლექსი თუ მრავალი სხვა ადრექრისტიანული ხანის შედევრი. ეს შემოქმედებითი გამოცდილება თვალსაჩინოდ აირეკლა VIII-XI საუკუნეების კვეტერას ისტორიულ ციხე ქალაქში, რომელიც კახეთის სამთავროს გამორჩეული ცენტრი გახდა. კვეტერაში დაწყებული აღორძინება კი საბოლოოდ იდგამს გვირგვინს XI საუკუნეში, როდესაც პირველად იკურთხება ქართული ისტორიის, კულტურისა და რელიგიის ქვაკუთხედი, ალავერდის მონასტერი. გარდა ეკლესია მონასტრებისა, ახმეტის მიწები ასევე ასახავს საცხოვრისების, კოშკების, და ციხე სიმაგრეების მრავალრიცხოვან ანათვალს, რომლის შესანიშნავი მაგალითია იშვიათი არქიტექტურული ფენომენი კოშკ-მარანი. ზემო ხოდაშენის მონასტრის ეზოში დგას 1760-1784 წლებში აგებული „მარანი ციხით“, ის ერთდროულად წარმოადგენს: საბრძოლო ნაგებობას, ბერის საცხოვრისს და მარანს, საწნახლებითა და მიწაში ჩაფლული ოცზე მეტი ქვევრით. გვიანი შუასაუკუნეებიდან მოყოლებული ახმეტის ტერიტორიაზე სულ უფრო მატულობს ნამდვილი საფორტიფიკაციო მოხაზულობები. ამ მემკვიდრეობის გამორჩეული სახეა პანკისის ციხე, რომელიც მაღალ მთაზეა აგებული და გადმოჰყურებს შეუდარებელ პანკისის ხეობას. ეს ფორტიფიკაცია თავის უმსხვილესი გალავნის კედლებით განვითარებულ შუა საუკუნეებში პანკისის საერისთავოს ცენტრი იყო და როგორც მეხამრიდი, ხშირად ხვდებოდა რეგიონში წარმოებული ომების ქარცეცხლში. ახმეტის ციხე-კოშკების ნუსხას ავსებს ლეგენდარული ბახტრიონის, ჩოლოყაშვილებისა თუ თუშეთის მიუვალ მთებში მერცხლის ბუდეებივით ფიქლით ნაგები კოშკები, რომლებიც ყვებიან ქვეყნის ტურბულენტური ისტორიისა, და უნიკალური კულტურის შექმნის ამბავს.
